A BRIEF HISTORY OF ANO MERA

Ano Mera, situated at the eastern part of Mykonos, 8 km away from the main town (Hora), is historically the second dwelling settlement of the island, with a population of approximately 2.000 people. It is characterized by extensive yet sparse habitation on the relatively fertile plain which lies between the semi-mountainous locations of Moroergo (North), Ai-Lia (East), Elia & Loulos (South) and Koukoulou (West). In certain areas, there are clusters of old rural abodes (“horia”) which constituted small communities namely Pirgos, Paliokastro, Maou, Steno etc.,the monastery of “Panagia Tourliani” (16th C.) being the focal point of the area.Evidently, the village of Ano Mera, being the most recent dwelling compound in the region, developed around the monastery of “Panagia Tourliani”. The monastery, being the financial and spiritual center of the area for more than three centuries, following long periods of partial or total abandonment of the land, gathered settlers from neighboring islands such as Naxos etc. This accounts for the fact that the village of Ano Mera does not display the typically Cycladic medieval architectural formation which contains narrow alleys, covered passageways and semi-detached houses located around a fortified center, the “Kastro” (the castle).

There is ample evidence that the Ano Mera area has been inhabited since the prehistoric times, with hunters, fishermen, farmers and cattle-breeders. In former times, there were numerous small farms, like the ones in the southern and western parts of the island, all developed in locations with accessible groundwater and natural protection from northerly winds. Operating as independent settlements, usually in short distances from one another, these farmhouses must have been quite similar to farmhouses of the Hellenistic and Byzantine times, hence the resemblance of the word used to describe them (“horίon”). The land, primarily used for cultivating grains, vines and, wherever possible, for small gardens/orchards, with fruit trees and vegetables, was - and still is - divided in small plots, delineated by stone hedges (“xerolithies”) or, in sloping areas, with step-like morphology (“pezoules”). Within the boundaries of each plot, there was always a settlement (“horio”), comprising of secondary facilities such as stables, barn, wine press, wood-burning oven, threshing floor etc., which enabled the entire compound to operate as an independent economic unit.

There are numerous significant testimonials and relics concerning prehistoric installations on Mykonos. Excavations that took place around Ftelia, in the Bay of Panormos, brought to light finds from a Neolithic settlement of the 5th millennium BC, proof that Mykonos was involved in developments of distant prehistory. During the Archaic period (6th - 7th centuries BC), Mykonos is referred to by the ancient geographer Scylax of Caryanda (6th century BC) as “dipolis”, indicating the existence of two cities, one of which has been identified with Paleokastro. While Hellenistic, Roman or Medieval relics were found at almost all 3rd millennium locations, it was only at Paleokastro and the Kastro in Hora that vase chards and building relics from all periods were found, a fact that points to a continuous human presence and activity at these two locations. These two ancient cities came together under a joint administration during the 2nd century BC. The existing stone carving of the Greek word “ΟΡΟΣ” (meaning border) on the Koukoulou hill at Ano Mera, is a proof for the administrative dissociation and the subsequent unification of the two cities, signifying the border between the two regions. The fortified settlement of Paleokastro with its walled perimeter was organized during the early Byzantine period and the feudal domination of the Ghisi family (1207-1390 AD). At the foot of the Paleokastro hill, next to the chapel of Aghios Vlassis (formerly a chapel of Saint Ludovico), there are still remains of a medieval Ghisi garrison. Because Mykonos - well-known as a pirate’s retreat – was not in danger from pirate raids, Paleokastro, as a fortified location, was abandoned quite early on and did not evolve into a “Hora”, as similar Venetian settlements in the mainland of neighboring islands. 

Out of the four historic monasteries in Mykonos, three are located in the Ano Mera region. The small monastery of Aghios Georgios (Saint George) in Ambelokipos was founded at the end of the 17th C. Through the centuries, it evolved into a significant architectural compound containing three churches, positioned around an open patio, within a walled enclosure. Nowadays, it is only celebrated on the eve of the feast day of Saint George, usually in April. The biggest and most renowned monastery is that of “Panagia Tourliani”, a men’s monastery, which was initially founded in 1542. Extensive renovation and reconstruction during the 18th C. have transformed the monastery into its present form. The miraculous icon of the Virgin - bearing the sign «Η ΚΥΡΙΑ Η ΕΚΑΤΟΝΤΑΠΥΛΙΑΝΗ» (The Ekatondapiliani Virgin) - is safeguarded at the church and is thought to have been executed by Luke the Evangelist. Every year, at the start of Lent, the icon is transported by the faithful, in a grand procession, to the Hora of Mykonos (the main town), from where it is returned once more to the monastery on the Saturday before Holy Easter Week. This ‘sharing’ of the icon is believed to reflect the fact that the icon was originally found by monks in the vicinity of Tourlos, close to Hora. Yet another interpretation points to the fact that the icon was moved to Hora (the main port of the island) in order to offer its blessings to the commercial vessels which were ready to sail for their long voyages, after a brief winter repose. Whatever the reasoning, the “Descent” and “Ascent” of the Holy Icon is still an impressive celebration for the entirety of the island’s population, an integral part of local traditions, held dear till the present day.

An equally important place of worship is the third monastery of the area, the women’s monastery of “Panagia Paleokastriani” (Virgin of Paleokastro), built during the 17th C. on the hill bearing the same name. The existence of these monasteries, through hard times, was crucial to their parishioners; especially the “Panagia Tourliani” monastery helped the local inhabitants, providing work and food for the poor, offering shelter and organizing nursing homes for orphans and old people etc. Still today, the monastery donates land for building schools and public or athletic facilities, advancing and supporting Ano Mera’s overall progress.

In Mykonos, there were no large land estates, neither during the Byzantine period nor during the Venetian or Ottoman occupation. This was due to the fact that the financial prospects of the region were minimal and also because the island, from the beginning of the 17th C., was operating on a relatively autonomous base. Never-the-less, the limited agricultural production did yield enough produce to cover the needs of the local households and, at times, to offer certain marketable products. Amongst the basic local products, one must note, “Kopanisti” (spicy fermented cheese, P.D.O.), “tirovolia” and “xinotiro”, black-eyed beans (local variety of Vigna Unquiculata), spring beans (of the same variety), figs, grapes, wine, seasonal vegetables, wild greens and game etc. Home-bred hogs as well as cattle-bred animals such as cows, sheep and goats were also essential to the local populace. The annual slaughtering of the hog was an important ritual, providing the family with enough meat and related by-products, for the following year. During this process, specialities such as “Louza” (sun-dried pork fillet) and the renowned Mykonian sausages were produced domestically, yet cherished by most. Fishing was also an alternative occupation of the islanders, specially of the ones living in the Hora. All these local products brought about a particular regional cuisine, which, although quite humble (cucina povera), was nutritious and healthy, as its raw materials were of the highest quality due to limited production.

From the 17th C. till the beginning of the 20th C., the use of the windmill became integral to the commercial development of the wheat-flour-bread manufacturing chain. During this period, there were approximately 28 operating windmills on Mykonos, 5 of which were located in the Ano Mera area. Thus, the business of grinding cereals (either locally produced or brought to the island by ship from other, less windy areas) became an important pre-industrial occupation for the local community. Exporting “paximadia” (double-baked bread rusks) as durable baked goods in great demand by ships provisioning in Mykonos, improved the difficult living conditions in this small and remote island. By the end of the 19th C. and the start of the 20th C., due to the financial and social changes related to the industrialization and urbanization taking place at the time in Greece, many inhabitants of Ano Mera started to emigrate, initially to Russia, to the neighbouring island of Syros, to Piraeus and Athens but also to America. Construction workers, self-employed traders but also small-scale businessmen (in Hermoupolis, Syros), seamen and dockworkers, skilled builders and contractors in Athens after WW2, the indigenous Ano Mera workforce proved successful and prospered, without losing touch with their homeland.

In 1932, the “Society of Mykonian Anomerites” (Society of local Ano Mera residents) was founded, establishing itself as an energetic social and cultural vehicle, sustaining, till the present day, the links amongst the Mykonian residents in Athens. Most of the Mykonian immigrants to the USA settled down in the town of Joliet, Illinois where they prospered, becoming successful American citizens and providing a productive future for their offspring. After WW2, long before the advent of tourism, another occupation proved to be fundamental to the economic recovery of the Ano Mera region. The American company “MYKOBAR” developed mining activities in the barren soil at the NE part of the island, around the mountainous area of “Prophitis Ilias” (Helias, the Prophet). From 1955 up till 1983, the company provided employment, not only to locals but also to many workers coming in from the islands of Euboea, Lemnos etc. The “MYKOBAR” mines, exploiting the rich reserves of Barite (BaSO4.Η2Ο), offered an important boost to the local economy, just as tourist development had started to emerge as the next leaver of economic growth. It also familiarized local workers with novel mechanical equipment, in spite of the fact that there were numerous casualties during the mining process.

Regarding the local Government, Ano Mera was established as an Administrative District in 1916. Its independence lasted till 1999, when it was annexed to the Municipality of Mykonos, as part of the revised Administrative Plan of “Kapodistrias” (1999) & “Kallikratis” (2011).

The first state school started operating in Ano Mera in 1874, housed in private and church-owned facilities. In 1900, the first school was built by the state on an allocated, by the monastery, plot of land. This school was enlarged on new grounds (by private donation) before 1930. Today, the elementary school accommodates 257 students while, on a neighbouring plot, donated by the monastery of “Panagia Tourliani”, the new Ano Mera High School is being built with municipal funds and a substantial private donation. The local football field is being upgraded with the construction of an Athletic Sports Center, aided by the generous endowment from the Monastery and a private donor. 

At the last quarter of the 19th C. and the first decades of the 20th C., several country stately homes were built in Ano Mera. Many affluent merchant and ship-owning families were drawn to the area by the mild local climate and started building summer mansions, thus partaking in a romantic aspect of the countryside, creating private gardens and orchards around their houses. The elegant country houses of families such as the Venieris, the Kalogeras, the Axiotis, the Andronikos etc., adorn the landscape, in harmony with the simple, utilitarian architectural forms of the “horia”.

Nowadays, in spite of the soaring tourist expansion on the island, Ano Mera still manages to preserve its traditional character, local customs and festivities. The natural environment is changing, as many tourist facilities, large or small, are being built in the mainland or close to the beaches, in accordance with the contemporary tourist industry standards. Numerous seasonal enterprises provide work and prosperity for the locals whereas agricultural occupations steadily decline - with occasional shining exceptions, such as the modern Dairy Production farm in Ano Mera. The world-famous beaches become gradually more popular whereas the humble “horia” give way to larger abodes, with modern amenities.

Never-the-less, the picturesque square of Ano Mera still remains a relatively peaceful and pleasant spot, ideal for families with young children and especially animated during the Easter Holy Week and the celebration of the Holy Virgin of the “Panagia Tourliani” monastery, during the month of August (15th and 23rd). All in all, Ano Mera provides a relaxing environment with vibrant, traditional overtones, held dear by both its inhabitants and visitors alike.

Vangelis Pelekis, 2018

 

 

ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΩ ΜΕΡΑΣ

Η Άνω Μερά απέχει περίπου 8 χλμ. από τη Χώρα της Μυκόνου. Είναι ο έτερος ιστορικός οικιστικός πόλος του νησιού, στο ανατολικό τμήμα της ενδοχώρας του και τον χαρακτηρίζει η εκτεταμένη και αραιή συγκρότησή του, επάνω στο σχετικά εύφορο μικρό οροπέδιο που απλώνεται ανάμεσα στις ημιορεινές εξάρσεις της περιοχής του Μοροέργου (στα Β.), του Αϊ Λια (στα Α.), της Ελιάς και του Λούλου (στα Ν.) και της Κουκουλούς (στα Δ.). Κατά τόπους, παρουσιάζει σχετικές πυκνώσεις πρώην αγροτικών κατοικιών («χωριών») που σχημάτιζαν μικρούς δορυφορικούς οικισμούς, (όπως: ο Πύργος, το Παλιόκαστρο, η Μαού, το Στενό, ο Αλευρίτης), με επίκεντρο το μοναστήρι της Παναγίας Τουρλιανής (16ος αι.). Το νεότερο οικιστικό σύνολο, αναπτύχθηκε κυρίως γύρω από την ιστορική Μονή της Τουρλιανής, η οποία απετέλεσε για τρεις και πλέον αιώνες το οικονομικό και πνευματικό κέντρο της περιοχής, συγκεντρώνοντας, μετά από περιόδους αραίωσης του πληθυσμού ή και πλήρους εγκατάλειψης της γης, κατοίκους – επήλυδες, από τα κοντινά νησιά (Νάξος κ.ά.). Γι’ αυτό και δεν έχει την τυπική για τις Κυκλάδες μορφή του μεσαιωνικού οικισμού που συμπτύσσεται με στενούς δρομίσκους, καταστέγια και όμορα κτίσματα γύρω από μια οχυρή θέση – Κάστρο. Η περιοχή διαπιστώνεται ότι κατοικήθηκε από τους προϊστορικούς ήδη χρόνους και οι κάτοικοί της ήταν κυνηγοί και ψαράδες, γεωργοί και κτηνοτρόφοι. Στην Άνω Μερά, υπήρχαν παλιότερα πολλά μικρά αγροκτήματα, όπως και στα νότια και δυτικά της Μυκόνου, καθώς και σε κάθε θέση όπου βρίσκονταν υπόγεια νερά και φυσική προστασία από βόρειους ανέμους. Τα αγροκτήματα αυτά υπήρχαν ως ανεξάρτητα συγκροτήματα, σε μικρές συνήθως αποστάσεις μεταξύ τους. Και δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από τις αντίστοιχες ελληνιστικές και βυζαντινές εγκαταστάσεις (Χωρία), εξού και η ονομασία που είναι ακόμα σε χρήση στη Μύκονο (Χωριά). Η γεωργική γη, χρησιμοποιούμενη κυρίως για την καλλιέργεια σιτηρών, αμπελιών και, όπου οι συνθήκες ήταν ευνοϊκές, για τη δημιουργία κήπων με οπωροκηπευτικά και καρποφόρα δέντρα, ήταν και συνεχίζει να είναι διηρημένη σε μικρά αγροτεμάχια που ορίζονται από ξερολιθιές και, στα πιο επικλινή μέρη, διευθετούνται από πεζούλες (‘σκάλες’). Μέσα στις ιδιοκτησίες αυτές υπήρχε πάντα η αγροικία (Χωριό), με τις όμορες βοηθητικές εγκαταστάσεις της (στάβλος, αχυρώνας-αποθήκη, φούρνος, πατητήρι, αλώνι κ.λπ.), οργανώνοντάς τις έτσι ως αυτόνομες οικονομικές μονάδες. Λείψανα κτιρίων, υπολείμματα τροφών, λίθινα εργαλεία (οψιδιανοί) και κεραμική, που έχουν βρεθεί, βεβαιώνουν τον σημαντικό βαθμό οργάνωσης της κατοίκησης στο νησί, από την 5η ήδη χιλιετία π.Χ.. Ανασκαφές που έγιναν το 1995, από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, σε μικρό λόφο που βρίσκεται στο μυχό του μεγάλου κόλπου του Πανόρμου, στην παραλία της Φτελιάς, έφεραν στο φως έναν νεολιθικό οικισμό από τους αρχαιότερους γνωστούς στο Αιγαίο, γεγονός που αναδεικνύει τη «συμμετοχή» της Μυκόνου στις εξελίξεις της απώτερης προϊστορίας. Ανάμεσα στα πολύτιμα ευρήματα του οικισμού, συγκαταλέγονται και τρία χαρακτηριστικά της νεολιθικής περιόδου πήλινα ειδώλια (ένα από αυτά ονομάστηκε συμβατικά «Κυρά της Μυκόνου»). Θέσεις κατοίκησης γνωστές, της Πρωτοκυκλαδικής (3000-2000 π.Χ.) αλλά κυρίως Μεσοκυκλαδικής (2000-1600 π.Χ.) περιόδου, εντοπίστηκαν στην ευρύτερη περιοχή της Άνω Μεράς, όπως στην περιοχή της Παναγιάς Ελεημονήτριας, στις πλαγιές λόφων στην περιοχή της Φτελιάς, στο Παλιόκαστρο, στη θέση Γλυκοσκίδια, στου Καραπέτη, στη θέση Μπονάκη, στα Χάλαρα, στις πλαγιές λόφου στο Καλό Λιβάδι, στη νησίδα Σταπόδι, αλλά και στο ακρωτήρι Διβούνια, όπου πρόσφατα μάλιστα αποκαλύφθηκε μια σειρά από οικιστικά λείψανα που ξεκινούν από τους προϊστορικούς χρόνους, με συνέχεια ως την ρωμαϊκή περίοδο. Τα Διβούνια ή Δίμαστο αναφέρεται μυθολογικά στους μαστούς της Αφροδίτης. Κατά την αρχαϊκή περίοδο (7ος – 6ος π.Χ. αι.), η Μύκονος αναφέρεται από τον αρχαίο γεωγράφο Σκύλακα τον Καριανδέα (6ος π.Χ. αι.) ως "δίπολις", καταδεικνύοντας έτσι, την ύπαρξη δύο αυτόνομων πόλεων: η μία μπορεί να ταυτισθεί με τη θέση Παλαιόκαστρο. Κι αυτό γιατί ενώ σχεδόν σε όλες τις θέσεις της τρίτης χιλιετίας υπάρχουν ελληνιστικά, ρωμαϊκά ή μεσαιωνικά λείψανα, μόνο στο Παλαιόκαστρο της Άνω Μεράς και στο Κάστρο της Χώρας βρέθηκαν τμήματα αγγείων και οικοδομικά λείψανα όλων των περιόδων, πράγμα που δείχνει μια συνεχή ανθρώπινη παρουσία και δραστηριότητα και στις δύο αυτές θέσεις. Αυτές οι δύο αρχαίες πόλεις της Μυκόνου ενώθηκαν διοικητικά κατά τον 2ο π.Χ. αιώνα. Πιστοποίηση εξάλλου για τον διοικητικό διαχωρισμό και μετέπειτα την ενοποίηση των δύο πόλεων, είναι η σωζόμενη επιγραφή σε βράχο, πάνω στο λόφο Κουκουλού της Άνω Μεράς, με εγχαραγμένη τη λέξη «ΟΡΟΣ» (όριο), προφανώς δηλώνοντας το σύνορο των δύο οικισμών. Την πρώτη βυζαντινή περίοδο και την εποχή της κυριαρχίας των φεουδαρχών Γκίζι (Ghisi, 1207-1390), δημιουργήθηκε ο οχυρωμένος περίβολος και ο οικισμός του Παλιόκαστρου. Ανάμεσα στα σημερινά ερείπια, διακρίνεται μεσαιωνικό συγκρότημα που απετέλεσε την έδρα των Γκίζι δίπλα στο εκκλησάκι του Αγίου Λουδοβίκου, που το 1905 αναστηλώθηκε και ονομάστηκε Άγιος Βλάσης. Πιθανότατα, το ότι η Μύκονος -γνωστή ως άντρο πειρατών- δεν κινδύνευε τόσο από επιδρομές, είναι και ο λόγος που το Παλαιόκαστρο ως οχυρός τόπος εγκαταλείφθηκε νωρίς, χωρίς να εξελιχθεί σε οικισμό τύπου «Χώρα», όπως συχνά συνέβη με ενετικά κάστρα στην ενδοχώρα άλλων νησιών. Από τα τέσσερα ιστορικά μοναστήρια της Μυκόνου, τα τρία οργανώθηκαν στην Άνω Μερά. Ένα από αυτά είναι το μοναστηράκι του Αγίου Γεωργίου του Αμπελόκηπου, που ιδρύθηκε στα τέλη του 17ου αιώνα. Με το πέρασμα των αιώνων διαμορφώθηκε σε αξιόλογο αρχιτεκτονικό σύμπλεγμα τριών ναών με κλειστό περιτοίχισμα, ενώ ο τελευταίος εφημέριος (δεκαετία 1940) ήταν ο παπα-Δημήτρης Στάης. Γνωστότερο βέβαια και μεγαλύτερο είναι το ανδρικό μοναστήρι της Παναγίας της Τουρλιανής (Σταυροπηγιακή Μονή), που η πρώτη μορφή του ανάγεται στο 1542. Το σημερινό συγκρότημα όμως είναι έργο του 18ου αιώνα. Το θαυματουργό εικόνισμα της Παναγίας που επιγράφεται «Η Εκατονταπυλιανή της Πάρου», φυλάσσεται στο ναό και θεωρείται έργο του Ευαγγελιστή Λουκά. Κάθε χρόνο, στην αρχή της Μεγάλης Σαρακοστής, η εικόνα «κατεβαίνει» με λιτάνευση και μεγάλη πομπή πιστών στη Χώρα, και «ανεβαίνει» πάλι στο μοναστήρι, το Σάββατο του Λαζάρου, εις ανάμνηση ίσως του γεγονότος πως η εικόνα βρέθηκε από μοναχούς στην περιοχή Τούρλος της Χώρας. Μια άλλη επικρατούσα εκδοχή όμως, θέλει το εικόνισμα της Παναγίας να μεταφέρεται στη Χώρα για να ευλογήσει τα εμπορικά καράβια που ξεκινούσαν πάλι τα ταξίδια τους, μετά από τη σύντομη χειμερινή ανάπαυλα. Η «άνοδος» και η «κάθοδος» της Ιερής Εικόνας, αποτελεί μια περίλαμπρη γιορτή για όλο το νησί και είναι μέρος της ντόπιας παράδοσης που συνεχίζεται έως και σήμερα. Σπουδαίο ρόλο επίσης, διαδραματίζει στην ιστορία της Άνω Μεράς και το γυναικείο μοναστήρι της Παναγίας της Παλαιοκαστριανής γνωστό ως «Μονή Παλαιοκάστρου», χτισμένο κοντά στον ομώνυμο λόφο τον 17ο αιώνα. Αυτό που αξίζει να τονιστεί είναι πως τα μοναστήρια, ιδιαίτερα η Μονή της Τουρλιανής, βοήθησαν σε δύσκολους καιρούς τον πληθυσμό του νησιού, προσφέροντας εργασία και σίτιση, λειτουργώντας ανακουφιστικά ως άσυλο, ορφανοτροφείο, γηροκομείο κ.λπ.. Ακόμη και σήμερα, η Ιερά Μονή παραχωρεί ιδιοκτησίες της είτε για την λειτουργία σχολείων, είτε κοινόχρηστων χώρων και δημοτικών αθλητικών εγκαταστάσεων, συμβάλλοντας στην πρόοδο της περιοχής. Λόγω του μειωμένου οικονομικού ενδιαφέροντος της περιοχής γενικά για τους επικυρίαρχους και κατακτητές, αλλά και λόγω της γενικότερης οργάνωσης και του τρόπου λειτουργίας της κοινωνίας του νησιού που τελούσε σε καθεστώς σχετικής αυτονομίας από τις αρχές του 17ου αιώνα, φαίνεται πως ιδιοκτησίες μεγάλων εκτάσεων γης, δεν υπήρχαν ούτε κατά την περίοδο του Βυζαντίου και της Ενετοκρατίας, ούτε αργότερα κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Η περιορισμένη αγροτική παραγωγή και κτηνοτροφία όμως, έδιναν πάντα προϊόντα που κάλυπταν τις ανάγκες των νοικοκυριών, τα οποία κατά περιόδους και περιστασιακά έγιναν και εμπορεύσιμα. Από τα κύρια προϊόντα της Μυκόνου υπήρξαν, από τα τυροκομικά, η κοπανιστή (σήμερα Π.Ο.Π.), η τυροβολιά και τα ξινότυρα, από τα προϊόντα της γης, τα μαυρομάτικα φασολάκια (τοπική ποικιλία Vigna Unquiculata) και τα λουβιά, αλλά και τα σύκα, τα σταφύλια, το λιαστό κρασί, εποχικά λαχανικά από τους μικρούς κήπους, καθώς και άγρια χόρτα, κυνήγι κ.λπ.. Επίσης, ονομαστά ήταν τα οικόσιτα χοιρινά και τα παράγωγα προϊόντα τους, ενώ εκτρέφονταν μοσχάρια και αρκετά αιγοπρόβατα. Το σφάξιμο του οικόσιτου χοίρου, εξασφάλιζε το ετήσιο κρέας σε κάθε οικογένεια, μια παράδοση που συνεχίζεται έως σήμερα, ως μια μεγάλη οικογενειακή γιορτή. Ξακουστοί τοπικοί μεζέδες παραμένουν η λούζα και τα λουκάνικα. Η αλιεία υπήρξε μια άλλη εναλλακτική ενασχόληση των κατοίκων. Τα προϊόντα αυτά ανέδειξαν μια ιδιαίτερη τοπική κουζίνα που, αν και φτωχική (cucina povera), είναι θρεπτική και ποιοτική στην πρώτη ύλη της, μιας και η παραγωγή τους παρέμεινε πάντα περιορισμένη. Επιπρόσθετα και σε σχέση με τα προϊόντα παραγωγής, οφείλουμε να σημειώσουμε πως η χρήση του ανεμόμυλου ως μεταποιητική μονάδα, αναπτύχθηκε στη Μύκονο ιδιαίτερα από τα τέλη του 17ου έως τις αρχές του 20ού αιώνα, περίοδο κατά την οποία το νησί αριθμεί ως 28 μονάδες ανεμόμυλων, 5 από τους οποίους λειτούργησαν στην Άνω Μερά. Έτσι, η επιχείρηση ενασχόλησης με την άλεση ντόπιων αλλά και ξενόφερτων σιτηρών, ευνόησε την προβιομηχανική μεταποιητική αλυσίδα σιτάρι – αλεύρι – ψωμί, με πολλαπλά οικονομικά οφέλη για τη Μύκονο και τους κατοίκους της, μιας και το καψιμάδι (παξιμάδι) γίνεται προϊόν εμπορίας στα διερχόμενα πλοία. Στα τέλη του 19ου όπως και τον 20ό αιώνα, οι οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις σε συνδυασμό με την εκβιομηχάνιση και την αστικοποίηση που σημάδεψαν την Ελλάδα, είχαν σαν αποτέλεσμα πολλοί Ανωμερίτες να ξενιτεύονται, αρχικά κάποιοι στη Ρωσία, πολλοί στη Σύρο, στον Πειραιά και την Αθήνα, αλλά και στην μακρινή Αμερική. Εργάτες, παραγιοί, αλλά και ελεύθεροι επιτηδευματίες, έως και βιομήχανοι ορισμένοι στην Ερμούπολη, έπειτα ναυτικοί, νταμαρτζήδες, λιμενεργάτες αλλά και έμποροι στον Πειραιά, χτίστες και μετέπειτα υπερδραστήριοι αρχιμαστόροι και εργολάβοι κατασκευαστές στην μεταπολεμική Αθήνα, πρόκοψαν, χωρίς να κόψουν τους δεσμούς τους με τη γενέθλια γη της Άνω Μεράς. Ίδρυσαν το 1932 την Αδελφότητα Ανωμεριτών Μυκόνου, δραστήριο κοινωνικό και πολιτιστικό φορέα με πολύ σημαντική δράση έως σήμερα, συνδετικό κρίκο των Μυκονιατών της Αθήνας. Οι άλλοι, της Αμερικής, εγκατεστημένοι οι περισσότεροι στην πόλη Τζόλιετ του Ιλινόις, έγιναν νοικοκυραίοι Αμερικάνοι πολίτες και τα παιδιά τους ρίζωσαν και διαπρέπουν πλέον εκεί. Τα μεταπολεμικά χρόνια, μια άλλη μορφή δραστηριότητας που συνέβαλε σημαντικά στην οικονομική ανάκαμψη της περιοχής, πριν από τον ερχομό του τουρισμού, είναι η μεταλλευτική δραστηριότητα που ανέπτυξε η αμερικάνικη εταιρεία «ΜΥΚΟΜΠΑΡ» στην άγονη ζώνη στα Β.Α. της Μυκόνου και γύρω από το βουνό του Προφήτη Ηλία του Ανωμερίτη. Από το 1955 έως το 1983 η εταιρεία, έδωσε δουλειά όχι μόνο στους ντόπιους, αλλά και σε πολλούς άλλους εργάτες που ήρθαν από την Εύβοια, τη Λήμνο κι άλλα μέρη. Η εταιρεία έπαιξε έτσι έναν σημαντικό ρόλο τονώνοντας την τοπική οικονομία και εξοικειώνοντας τους ντόπιους με τα άγνωστα ως τότε μηχανικά μέσα, παρά το γεγονός ότι πολλοί σκοτώθηκαν σε ατυχήματα. Η «ΜΥΚΟΜΠΑΡ» εκμεταλλεύτηκε τα πλούσια τότε κοιτάσματα βαρίτη (BaSO4.Η2Ο), σε μια περίοδο που η τουριστική οικονομία μόλις άρχιζε να διαφαίνεται ως ο επόμενος μοχλός ανάπτυξης για το νησί. Αυτοδιοικητικά, η Άνω Μερά απετέλεσε Κοινότητα από το 1916, αποσπώντας από την διοίκηση του Δήμου Μυκόνου το ανατολικό τμήμα του νησιού. Χαρακτηριστικά, το διακριτικό της τότε σφραγίδας της ήταν τα διασταυρούμενα στάχυα κριθής, συχνή απεικόνιση σε αρχαία νομίσματα της Μυκόνου. Η Κοινότητα διατηρήθηκε ως την εφαρμογή του Σχεδίου «Καποδίστριας» (1999) που συνένωσε πάλι τους δύο Ο.Τ.Α. του νησιού σε έναν, καθεστώς που διατηρήθηκε και με το υπάρχον Σχέδιο Οργάνωσης Τοπικής Αυτοδιοίκησης & Αποκεντρωμένης Διοίκησης «Καλλικράτης» (2011). Το σημερινό κοινοτικό κατάστημα, όπως το ξέρουμε, χτίστηκε με δωρεά του αείμνηστου Δημητρίου Κούτση (1961), εμπόρου, διατελέσαντα Προέδρου του Δ. Σ. του Δήμου. Ο ίδιος δωρητής χρηματοδότησε λίγα χρόνια αργότερα και τη διαμόρφωση της πλατείας της Άνω Μεράς. Στην Άνω Μερά το πρώτο δημόσιο σχολείο λειτούργησε το έτος 1874 φιλοξενούμενο σε ιδιωτικά και μοναστηριακά οικήματα. Το 1900 κτίστηκε το πρώτο διδακτήριο, με δαπάνες του Δημοσίου, σε δωρηθέν οικόπεδο από την Ι. Μ. Τουρλιανής. Το Δημοτικό Σχολείο επεκτάθηκε – ιδιωτική δωρεά- το 1930. Από το 2007, λειτουργεί ως 10/θέσιο Δημοτικό, ενώ το 2009 εγκαινιάστηκε και η νέα πτέρυγά του. Σήμερα, φοιτούν εκεί 257 μαθητές και διδάσκουν 27 εκπαιδευτικοί, ενώ στον όμορο χώρο, δωρεά επίσης της Ι.Μ. Τουρλιανής, ανεγείρεται με εντατικούς ρυθμούς με τη συνδρομή του Δήμου και το νέο Γυμνάσιο της Άνω Μεράς, μετά από πολύ σημαντική ιδιωτική δωρεά που καλύπτει όλο το κόστος ανέγερσης. Σε άλλη παραχωρημένη από την Μονή έκταση, έχει δημιουργηθεί ως γνωστόν το γήπεδο της Άνω Μεράς, κοντά στο οποίο, χάριν νέας δωρεάς της Ιεράς Μονής καθώς και άλλης σημαντικής ιδιωτικής δωρεάς, ο Δήμος θα ολοκληρώσει την κατασκευή Κλειστού Γυμναστηρίου. Στα τέλη του 19ου - αρχές του 20ού αιώνα, στην Άνω Μερά, χάρη στο ευχάριστο και υγιεινό κλίμα της, χτίστηκαν πολλές θερινές (κατά κύριο λόγο) επαύλεις από οικογένειες εύπορων Μυκονιατών, καραβοκυραίων και εμπόρων, που μπορούσαν παραθερίζοντας να απολαύσουν μια ρομαντική άποψη της ζωής της υπαίθρου, καθώς επίσης και να οργανώσουν δικούς τους κήπους και περιβόλια. Μιλάμε για τα κομψά αρχοντικά όπως αυτά των οικογενειών Βενιέρη, Καλογερά, Αξιώτη, Ανδρόνικου, Γρυπάρη, Κουτέπα κ.ά. Τα αρχοντικά αυτά συμπληρώνουν το τοπίο στην περιοχή, συνυπάρχοντας αρμονικά με την απλή αλλά ουσιαστική και χρηστική αρχιτεκτονική των «χωριών». Σήμερα, η Άνω Μερά, παρά τη ραγδαία τουριστική ανάπτυξη που γνωρίζει, διατηρεί ακόμη τον τοπικό παραδοσιακό χαρακτήρα της, τα έθιμα και τις γιορτές της και ακούγονται πάντα τα τραγούδια που υμνούν την ομορφιά της: Άνω Μερά, καλό χωριό…. Με τον καιρό βέβαια, διάσπαρτα στο οικισμό, αλλά και στις γύρω παραλίες, οργανώθηκαν τουριστικές μονάδες, άλλοτε μεγάλες και άλλοτε μικρότερες, δίνοντας το στίγμα της σύγχρονης τουριστικής ανάπτυξης. Αρκετά εποχικά καταστήματα προσφέρουν εργασία και εισόδημα στους κατοίκους, ενώ οι γεωργικές/κτηνοτροφικές ενασχολήσεις σιγά-σιγά μειώνονται, αν και υπάρχουν εξαιρέσεις όπως η πρόσφατη δημιουργία υπερσύγχρονου τυροκομείου. Οι γύρω παραλίες γίνονται πολυσύχναστες, ενώ ο όρος «χωριό» που καθόρισε την αρχιτεκτονική του οικισμού, παραχωρεί τη θέση του σε μεγαλύτερες κατοικίες, με περισσότερες ανέσεις. Παρ΄ όλα αυτά, η πλακόστρωτη κεντρική πλατεία του χωριού, παραμένει ένα ευχάριστο και ήσυχο μέρος, φιλόξενο για οικογένειες και παιδιά, με ιδιαίτερη ζωντάνια το Πάσχα, τον Δεκαπενταύγουστο και κατά τον εορτασμό των Εννιάμερων της Παναγιάς. Όλα τα παραπάνω διαμορφώνουν ένα περιβάλλον με έντονα τα στοιχεία της παράδοσης, που παραμένει ευχάριστο, πρωτίστως για τους ίδιους τους Ανωμερίτες αλλά και για κάθε επισκέπτη.

Βαγγέλης Πελέκης, 2018

 

#anomera #mykonos #historyofanomera #mykonoscalendars